جغرافیایی

دانستنیهای معلم (جغرافیای دوم راهنمایی)بخش اول11درس

اقیانوس:  

پهنه های وسیعی از آب شور است که 80/70 درصد از سطح کره زمین را گرفته اند . بزرگترین اقیانوس جهان ، اقیانوس آرام یا کبیر است. نخستین بار ماژلان نام (آرام )را براین اقیانوس نهاد ؛ زیرا اولین باری که از آن گذشت ، با توفان سختی مواجه نشد . دیگر اقیانوس های جهان  عبارتند از " هند –اطلس –ومنجمد شمالی ". 

به آن بخش از آب های سه اقیانوس آرام ،هند ،واطلس که پایین تر از 50درجه عرض جنوبی قرار گرفته واغلب یخ بسته اند ، اقیانوس منجمد جنوبی گویند . عمده ترین نقطه اقیانوسی ، گودال ماریان درنزدیکی فیلیپین است که حدود 11 هزار متر عمق دارد . اقیانوس ها منبع عظیم غذا هستند ومسیر های مناسبی برای حمل ونقل آسان تر وارزان تر محسوب می شوند .

قاره : 

 توده ای بزرگ وشکسته شده ی ناشی از پوسته ی زمین است که دارای وحدت طبیعی وجغرافیای خاص باشد.  این توده های بزرگ درسطح زمین عبارتند از :آسیا ، اروپا ،افریقا ، آمریکا ، قطب جنوب ،استرالیا واقیانوسیه  

کره جغرافیایی :

نقشه جهان که روی یک کره ترسیم شده باشد کره جغرافیایی نام دارد ؛به عبارت دیگر ،کره جغرافیایی ، مدل کوچک شده کره زمین است .

عرض جغرافیایی :  

عرض جغرافیایی ، خطی فرضی است که مشخص می کند چقدر از خط استوا تاشمال یاجنوب فاصله است . عرض جغرافیایی درخط استوا 0 درجه است وقطب شمال دارای عرض جغرافیایی 90 درجه شمالی است وقطب جنوب 90 درجه جنوبی است .

طول جغرافیایی :

طول جغرافیایی ، خطی فرضی است که مشخص می کند درچه فاصله ای از شرق یا غرب هستید . خط طول جغرافیایی 0 درجه از اروپا وآفریقا می گذرد . تمام طول های جغرافیایی دیگر ،با این خط سنجیده می شوند .

تنگه برینگ :  

این تنگه که درساحل آلاسکا ،آسیا وآمریکا را از هم جدا می کند .

جزیره :  

سرزمینی است که چهار طرف آن را آب فرا گرفته است ؛ مانند جزیره سوماترا دراندونزی یا جزیره قشم درخلیج فارس ایران. 

شبه جزیره :

سرزمینی است که سه طرف آن را آب فرا گرفته ویک طرف آن خشکی قرار دارد ؛ مانند شبه جزیره عربستان ، شبه جزیره هند 

دلتا :

قطعه زمینی است به شکل مثلث در مصب رود . از آن جا که این زمینها به شکل حرف دلتای یونانی  هستند ، به این نام معروف شده اند. دلتاها حاصل بر جای ماندن مواد حمل شده توسط رودها دردهانه آنها هستند و اشکال گوناگونی دارند که از آن میان دلتای به شکل پای پرندگان معروفتر است . دلتاها به دلیل داشتن خاک حاصلخیز ، برای کشاورزی مساعدند؛ ولی با طغیان رودها درمعرض خطر قرار می گیرند . از دلتاهای معروف می توان دلتای سفید رود (درایران ) دلتای رود گنگ و براهما پوترا (در بنگال )را نام برد .

جاده ابریشم :

 درزمان حکومت مغولها بر چین (1368-1279م) امپراتوران حاکم بر این سرزمین وسیع  ، به بازرگانان اجازه دادند تا به امور بازرگانی درسرتاسر امپراتوری اشتغال ورزند . در آن هنگام ، امپراتوری مغول محدود به کشور چین نبود ؛ بلکه از چین تا هند  واز انجا تا ایران وحتی بخش هایی از اروپا  تحت سلطه مغولها قرار داشت . مغولها با اجازه دادن به بازرگانان ، سعی داشتتند کالاهای مورد نیاز از کشوری به کشور دیگر برسد. برای امنیت بازرگانان نیز مغولها تدابیری اندیشیده بودند. حمل کالا از چین به اروپا شامل ادویه ،ابریشم ،چای ظروف چینی  وکالاهای تزیینی بود .. از آنجا که اروپاییان نه چای داشتند ونه ابریشم ، این دو محصول چین مورد استقبال زیادی واقع می شد . به علت اهمیت ابریشم  وپارچه های ابریشمی دراین تجارت گسترده این مسیر از چین تا آسیا واروپا به نام جاده ابریشم مشهور بود . بخشی از جاده ابریشم نیز  از کشور ما می گذشت .  .جاده ابریشم ، نقش یک شاهراه  مبادله اندیشه  وفرهنگ ها را نیز داشت . بعدها اروپاییان به چگونگی تولید ابریشم پی بردند وخود به تولید پارچه های ابریشمی پرداختند  . گسترش راه های دریایی از اهمیت جاده ی ابریشم کاست . 

بادهای موسمی :  

کلمه موسمی به معنای فصل است . عربها این کلمه را به بادهای فصلی (موسمی) دریای عرب اطلاق می کردند که حدود شش ماه از جنوب غربی  وشش ماه دیگر از شمال شرقی می وزد . 

بادهای موسمی ،بادهای فصلی هستند که درتابستان از دریا به طرف خشکی ودر زمستان از خشکی به طرف دریا می وزند .

میدان وزش بادهای موسمی نواحی جنوب شرقی آسیا از هند تا ژاپن است که برحسب فصول سال تغییر جهت می دهند . 

توندرا: 

 واژه ای روسی است که به معنای بدون درخت وبا پوشش گیاهی ویژه در شمال آمریکای شمالی  وشمال روسیه اطلاق می شود . از خصوصیات این منطقه ،وجود زمستانهای سرد وطولانی وخاک های همیشه یخ زده است؛دراین منطقه پوشش گیاهی شامل خزه وگل سنگ است .  

تایگاه  (جنگل های مخروطی ): 

 این نوع جنگل از درختان مخروطی با برگ های سوزنی شکل تشکیل شده است که عموما درتمام اوقات سال سبز بوده واز چوب آن در صنایع استفاده می کنند . جنگل های مخروطی به صورت کمربندی از شمال کانادا تا شمال اروپا وآسیا را دربر گرفته اند . درروسیه به این جنگلها تایگاه می گویند. این مناطق دارای آب وهوای سرد هستند . 

استپ: 

 استپ واژه ای روسی است برای علفزاری که در منطقه معتدل قرار گرفته واز گیاهان کوتاه قد ودرختچه های خاردار که با فاصله از یکدیگر روییده اند ، پوشیده شده است . 

چین :  

چین پر جمعیت ترین کشور جهان است ؛ وجمعیت آن بالغ بر 1200000000 نفر است ،که حدود 21 درصد جمعیت جهان را در خود جای داده است . کشور چین از وسیع ترین کشورهای دنیا نیز محسوب می شود ومساحت آن حدود 10 میلیون کیلومتر مربع است . مرز شرقی چین را سواحل اقیانوس آرام تشکیل می دهد ؛ اما بخش اعظم آن در منطقه غربی ، از کوهستانهای بلند با آب وهوای خشن  وقاره ای تشکیل شده است . 

هند :

هند درسال 1990 م بالغ بر 853 میلیون نفر جمعیت داشت . هند کشور پهناوری است که2/3 میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد . درسال 1998 م هند 20 درصد برنج دنیا را تولید کرده ومقام چهارم را درتولید غلات با 9 درصد تولید جهانی بدست آورده است . با وجود این ونیز منابع طبیعی بسیار مردم هند با سوء تغذیه مواجهند .یک سوم مردم این کشور در فقر وسوء تغذیه زندگی می کنند وقدرت خرید حد اقل مواد غذایی را ندارند . برای مبارزه با گرسنگی در کشور هند ، تاکنون سه شیوه بکار گرفته شده است : 1- افزایش تولید مواد غذایی با انقلاب سبز 2- کنترل رشد جمعیت 3- مبارزه با فقر از طریق جیره بندی وایجاد تعاونی 

عوامل موثر درپراکندگی جمعیت : عوامل موثر در پراکندگی جمعیت به دو گروه تقسیم می شوند 

عوامل طبیعی (محیطی)                          عوامل انسانی

1  وجود منابع طبیعی                                    1- حمل ونقل وامکانات ارتباطی مناسب                       

2-  ذخایر انرژی                                            با سایر مکانها                                         

3- ذخایر آب                                                    2- ثروت  وفناوری وسرمایه گذاری درایجاد

4-  خاک های دارای هوموس کافی                          صنایع

5-  پوشش گیاهی غنی وسرسبز                        3- تصمیمات سیاسی نظیر انتخاب شهرها

6-  سرزمین های پست وهموار                              به مراکز استان یا پایتخت

7- آب وهوای معتدل                                        4- ایجاد امکانات خدماتی

دین برهمایی : 

یکی از قدیمی ترین ادیان جهان است . این دین درعالم فکر واندیشه ، آزادی مطلق دارد ، ولی در عمل وکردار ،محدود است . هندوان معتقدند که آدمی درجهان مسئول نیک وبد اعمال خویش است . به اعتقاد آنها اگر انسان زندگی خود را به درستی گذرانده باشد روح او به بدنهای برتر واگر بدکار باشد روح او پس از مرگ برای مجازات ، به بدن اشخاص پست تر وحیوانات حلول خواهد کرد وآن قدر ادامه خواهد یافت تا بلا خره انسانی نیکوکار شود .  دین هندو دارای سه خداست :

1-    برهما ( آفریدگار موجودات) 2- ویشنو( خدای حافظ موجودات ) 3- شیوا ( خدای نابود کننده موجودات )

کتاب مقدس این دین وداها – برهمن ها نام دارد . 

بودایی : 

کلمه بودا به معنای روشنایی یافته  ونام پیامبر وپیشوای دین بودایی است . دین بودایی از ادیان بزرگ جهان است . دراین دین از خدا وروح وماورائ الطبیعه که اساس دیگر ادیان است ، سخنی به میان نیامده است . بودا خدایان وبتها را باطل می داند ؛ به این دلیل این آیین را یک آیین وطریقه فلسفی می دانند ، نه آیینی الهی وآسمانی . با اینکه بودا بنیانگذار این دین شاهزاده ای هندی بوده وبه رغم گسترش اولیه دین بودا درهند اکنون دراین کشور پیروان کمی دارد وبوداییان بیشتر در چین، کره ، مغولستان ، تبت ، هندوچین ، تایلند ، سریلانکا و میانمار زندگی می کنند . 

بودا معتقد است که انسان باید میل نفسانی ، شهوت وغضب را بشناسد وآنها را دراختیار خود بگیرد.

ژاپن وکشورهای صنعتی جنوب شرقی آسیا : 

 ژاپن ، امروزه به عنوان یک کشور پیشرفته صنعتی ، شهرت عام دارد . ژاپن از نظر توسعه انسانی یعنی میزان باسوادی ، امید به زندگی و درآمد ، بالاترین رتبه ها را کسب کرده است . درحال حاضر ، ژاپن از بزرگترین مراکز پولی واقتصادی جهان است  وبه سرعت به نوآورترین کشور درزمینه فن آوری برتر غیر نظامی تبدیل می شود .  کشورهای سنگاپور ، هنگ کنگ ، تایوان وکره ی جنوبی به چهار (ببر) یا (اژدهای ) آسیای شرقی معروفند که همگی درسه دهه اخیر از رشد متکی به صادرات بهره بردارند . 

از این میان ، کشورهای تایوان وکره جنوبی نسبت به بندر شهرهای سنگاپور وهنگ کنگ ، جمعیت و قلمرو وسیع تر دارند . 

آسه . آن ASEAN :  

به اتحادیه ی ملل آسیای جنوب شرقی با اعضای اندونزی ، مالزی ، فیلیپین ، تایلند ، سنگاپور وبرونئی  که با هدف پیشرفت اقتصادی درمنطقه ، از سال 1967 م شروع به فعالیت  کرده ، (آسه آن) می گویند . 

شهرهای پرجمعیت آسیا : 

رشد شهرهای میلیونی و مادر شهرها در قاره آسیا روز به روز بیشتر می شود . درسال 1995 م از بین 15 شهر دنیا که بیشترین جمعیت را داشته اند، هشت شهر درقاره آسیا قرار داشته است . این هشت شهر عبارتند از : توکیو (26 میلیون نفر)، کلکته (20 میلیون نفر)، شانگهای (19 میلیون نفر)، پکن (19میلیون نفر)، بمبئی (19میلیون نفر)، سئول (18میلیون نفر) ، جاکارتا (17میلیون نفر)و کراچی (16 میلیون نفر) . 

صحرای بزرگ آفریقا: 

صحرایی بزرگ که بیش از که بیش از 8 میلیون کیلومتر مربع ، یعنی پنج برابر ایران  وسعت دارد . بزرگترین بیابان جهان است که از ساحل اقیانوس اطلس درغرب تادریای سرخ در شرق کشیده شده است و در شمال قاره آفریقا واقع شده است .حدود یک سوم آن را توده های ماسه ای می پوشاند. بادهای شدیدی به طور مداوم ماسه ها را در هوا پخش می کند وشکل توده های ماسه ای را تغییر می دهد . اما دربیشتر قسمت های صحرا ماسه کمتری وجود دارد واز زمین های برهنه وصخره ای یا سنگ های کوچک پوشیده شده است . درقسمت های بزرگی از صحرا ، هیچ گونه اثری از حیات یافت نمی شود .

باران درصحرا بسیار کمیاب است وبارش سالانه دربیشتر قسمت های آن ،کمتر از 25 میلیمتر است . ریزش باران نامنظم وبه صورت رگبارهای شدید وکوتاه است وحتی امکان دارد چند سال بین رگبارها فاصله بیفتد .

مردم صحرا شامل بربرهای کشاورز وعرب های چادرنشین وقبایل طوارق هستند که به دورسر وصورت وبینی ودهان خود برای مقابله با گرد وغبار صحرا ،پارچه ای می بندند وکوچ نشین اند وبه نگهداری شتر وبز وگوسفنداشتغال دارند.

درجغرافیای جهان ، واژه ی صحرا اختصاص به بیابان یاصحرای بزرگ آفریقا دارد ونباید اشتباهی درمورد بیابان های دیگر به کار رود . 

رود نیل :  

نیل طولانی ترین رودخانه ی جهان با طول 6670 کیلومتر است که از کشور بوروندی، بانام رودخانه ی کاگرا، سرچشمه می گیرد وپس از پیوستن شعبه های دیگری به آن به دریای مدیترانه می رسد.

نیل سفید باطول 800 کیلومتر ، بزرگترین قسمت این رود است . حد متوسط آبی که از نیل به دریا می ریزد ،3000 متر مکعب در ثانیه است . مساحت حوضه آن 2870000 کیلومتر مربع است . سد بزرگ آسوان  که با کمک های اقتصادی  ومهندسی شوروی سابق روی این رود درمصر احداث شده  ودرسال1971 به پایان رسیده ، بزرگترین  دریاچه ی مصنوعی جهان را به نام دریاچه (ناصر) درپشت سد به وجود آورده است . طول رود نیل درمصر 1200 کیلومتر است . این رود شرایط پیدایش پر جمعیت ترین شهر آفریقا (قاهره) را درکنار خود فراهم کرده است . 

جنگلهای بارانی (استوایی ) 

جنگلهای استوایی ، خاص مناطق آب وهوای استوایی درسواحل خلیج گینه در آفریقا وجنگلهای آمازون در برزیل ونیز کشور اندونزی است . این جنگلها اغلب انبوه ومتراکم اند  ودرختان آنها مطبق (طبقه طبقه ) بوده ویکباره دچار خزان نمی شوند ؛ بلکه برگ آنها به تدریج ویکی یکی می افتد . 

آب وهوای اس توایی : 

آب وهوایی که درحد فاصل عرض های جغرافیایی پنج 5 درجه شمالی تا 10 درجه جنوبی از خط استوا بر محیط حاکم است . از خصوصیات این آب وهوا دمای زیاد ویکنواخت در طول سال ، عدم وجود فصول مشخص ونیز باران روزانه وفراوان است . به طور کلی دراین منطقه شب وروز تقریبا برابر است ودرتمام اوقات سال خورشید به این منطقه عمود یا نزدیک به عمود می تابد . وجود رطوبت دائمی وجنگلهای انبوه (جهنم سبز ) از ویژگیهای این آب وهوا است. 

گرسنگی درآفریقا : 

براساس گزارش فائو (سازمان خواربار جهانی وابسته به سازمان ملل متحد) حدود یک میلیار نفر از مردم جهان از سوء تغذیه رنج می برند وآفریقاازاین نظر سهم عمده ای دارد .  بیشتر کشورهایی که مصرف سرانه کالری روزانه ی آنها  ازحد استاندارد طبیعی (2300کالری) کمتر است ، درقاره ی آفریقا واقع شده اند .

گرم شدن کره ی زمین که به خشکسالی های شدید درکشورهای جنوب صحرای آفریقا وهمچنین  نواحی عمده ی تولید غلات مانند آمریکا ، کانادا وروسیه منجر شده است ، موجب شد که در سالهای 1990-1980 هزاران نفر از مردم سودان ،اتیوپی وسومالی درجستجوی غذا ،خانه وکاشانه ی خود راترک وکیلومترها دربیابان های گرم  به سمت اردوگاه های پناهندگان حرکت کنند ، که بسیاری از آنان دربین راه جان سپردند .

قحطی وگرسنگی درتمامی حاشیه ی جنوب صحرای افریقا ،از موریتانی درغرب تا سودان درشرق ، وهمچنین برخی از کشورهای جنوب مانند موزامبیک وآنگولا ، از مسائل مهم قاره افریقا دریکی دودهه ی اخیر بوده است . علاوه برخشکسالی عوامل دیگری مانند گرانی مواد غذایی ، فقیر بودن مردم ، توزیع غیر عادلانه غذا ورشد جمعیت ، وهمچنین مشکل حمل ونقل ،ارتباطات ضعیف وافزایش ناآرامی های سیاسی وبروز جنگ از مواردی است که دسترسی به غذا وگرسنگی در قاره آفریقا را بیش از پیش مشکل می کند .

تهیه کننده : موسی اسدی شهید چمران بیروت

درادامه مطالب جالبی از اوضاع جغرافیایی جهان خواهید خواند